روش‌هاي پيش‌بيني جمعيّت (2)

حاتم حسيني

مقدّمه

در بخش اوّل اين نوشتار، ضمن اشاره‌‌اي كلّي به روش‌هاي پيش‌بيني جمعيّت و نيز ضرورت انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت و نقش آن‌ها در نظام برنامه‌ريزي توسعه‌ي اقتصادي و اجتماعي، روش رياضي پيش‌بيني جمعيّت را همراه با ارايه‌ي مثالي بر مبناي نتايج سرشماري‌هاي 1375 و 1385 ايران معرّفي كردم. چگونگي محاسبه‌ي نرخ رشد سالانه‌ي جمعيّت و زمان لازم براي دو برابرشدن جمعيّت موضوعات ديگري بود كه به آن‌ها اشاره شد. در پايان، محدوديّت‌هاي روش رياضي پيش‌بيني جميعّت را بيان كرديم.

در بخش دوّم اين نوشتار، روش تركيبي پيش‌بيني جمعيّت، فرايند پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي و داده‌هاي موردنياز براي كاربرد اين روش را همراه با ارايه‌ي يك مثال توضيح خواهم داد و در پايان جديدترين نرم‌افزارهاي جمعيّتي براي انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت با روش تركيبي را معرّفي خواهم كرد.

 روش تركيبي 

به دلايل مختلف، ساختار جمعيّت آتي مهم‌تر از حجم كل جمعيّت است. براي مثال، برنامه‌ريزان آموزشي معمولاً علاقه‌مند به اطلاع از جمعيّت آينده‌ي كودكان 5 تا 16 ساله كه بر حسب سال‌هاي منفرد سنّي طبقه‌بندي شده باشند هستند. براي هدف‌هاي مرتبط با برنامه‌ريزي مسكن، پيش‌بيني جمعيّت طبقه‌بندي‌شده بر حسب وضعيت زناشويي مهم است زيرا برنامه‌ريزي مسكن مورد‌نياز بستگي به شمار خانوارها در آينده دارد كه خود متأثر از نسبت جمعيّت مجرد، هرگز‌ازدواج‌نكرده، ازدواج كرده، مطلقه و بيوه است. از طرف ديگر، حتي پيش‌بيني شمار زنان واقع در سنين فرزند‌آوري كه بر حسب وضعيت زناشويي طبقه‌بندي شده‌اند ممكن است براي پيش‌بيني شمار مواليد در سال‌هاي آينده مهم باشد زيرا باروري زنان ازدواج‌كرده متفاوت از باروري زنان مجرد، مطلقه و بيوه است. چنانچه شرايط ديگر يكسان باشد، تغييرات در توزيع جمعيّت زنان بر حسب وضعيت زناشويي شمار مواليد را تحت تأثير قرار خواهد داد. بنابراين، پيش‌بيني ساختار جمعيّت آينده ضروري به‌نظر مي‌رسد. اكنون سئوال اين است كه اين‌گونه پيش‌بيني‌ها را چگونه بايد انجام داد؟

چنانچه بخواهيم مي‌توانيم از روش رياضي استفاده كنيم. براي كاربرد اين روش، جمعيّت جاري را بر حسب متغيرهاي مربوطه‌ي سن، جنس، وضعيت زناشويي و غيره طبقه‌بندي مي‌كنيم و سپس از فرمول رياضي براي پيش‌بيني شمار جمعيّت زيرگروه‌هاي جمعيّتي استفاده خواهيم كرد. بنابراين، براي مثال، مي‌توان داده‌هايي درباره‌ي شمار زنان ازدواج‌كرده‌ي زنده در گروه سنّي 25-49 سال به‌دست آورد و فرمول رياضي مناسبي نسبت به روندهاي گذشته شمار اين گروه از جمعيّت زنان درنظر گرفت و سپس با استفاده از اين فرمول به پيش‌بيني شمار زنان در اين طبقه پرداخت. فرمول مشابهي را با پارامترهاي متفاوت مي‌توان براي پيش‌بيني طبقات مختلف، براي مثال زنان ازدواج‌كرده‌ي 30-34 ساله، استفاده كرد.

اين رويكرد مشكلات جدّي دارد. استفاده از اين روش دشوار است، زيرا چنانچه شمار طبقات زياد باشد نياز به برآورد مجموعه‌هاي متفاوتي از پارامترها خواهد بود. ضعف منطقي ديگري نيز وجود دارد و آن اين است كه وابستگي دروني روشني بين شمار افراد در طبقات معين وجود دارد. با اين‌حال، با استفاده از اين روش، پيش‌بيني هر طبقه به‌صورت مجزا صورت مي‌گيرد. براي مثال، شمار زنان ازدواج‌كرده‌ي 30-34 ساله در يك دوره‌ي زماني ده ساله تا حد زيادي بستگي به شمار زنان ازدواج‌كرده‌ي 25-29 ساله در يك دوره‌ي زماني 5 ساله دارد. هر دو طبقه دربرگيرنده‌ي شمار زيادي از همان زنان است. روش رياضي توجهي به اين‌گونه وابستگي‌هاي متقابل نمي‌كند.

همان‌طور كه مي‌دانيد تغييرات در حجم و ساختار جمعيّت در طول زمان تنها مي‌تواند ناشي از شمار وقايع مختلف نسبتاً كوچك و معدود باشد. براي مثال، هنگامي كه يكي از سه واقعه‌ي تولّد، مرگ‌ و مهاجرت به داخل و خارج از يك منطقه‌ي معيّن صورت بگيرد شمار جمعيّت آن تغيير خواهد كرد. اين وقايع را عناصر تغييرات جمعيّت[1] مي‌گويند. شدت آنها از طريق ميزان‌هاي مشاهده‌پذير باروري، مرگ‌ومير و مهاجرت اندازه‌گيري مي‌شود.

پيش‌بيني ساختار جمعيّت، به دلايلي كه گفته شد، به‌ندرت با استفاده از روش رياضي صورت مي‌گيرد. در مقابل، از روش تركيبي كه از توان پيش‌بيني قوي‌تري برخوردار است و به ‌وضوح وابستگي‌هاي متقابل طبقات جمعيّتي را درنظر مي‌گيرد استفاده مي‌شود. رويكرد تركيبي اين امكان را فراهم مي‌سازد كه تمام ساختار جمعيّت را در طول دوره‌ي معيّني در آينده پيش‌بيني كنيم. البتّه، هم‌چنين امكان پيش‌بيني حجم كل جمعيّت را به‌دست مي‌دهد زيرا از طريق جمع‌زدن شمار جمعيّت پيش‌بيني‌شده در همه‌ي طبقات مي‌توان كل جمعيّت را به‌دست آورد. كاربرد روش تركيبي پيش‌بيني جمعيّت تا حدودي پيچيده است. با اين‌حال، اصول اساسي آن تا حدّي ساده است.

اصطلاح پيش‌بيني جمعيّت حكايت از آن دارد كه روند آتي جمعيّت ناشناخته بوده و چنانچه ميزان‌ها و روندهاي باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت مشخص باشند, ارقام پيش‌بيني‌شده بيانگر شمار جمعيّت در آينده خواهد بود. پيش‌بيني‌هاي جمعيّت تنها بر پايه‌ي اطّلاعات موجود در زمان پيش‌بيني صورت نمي‌گيرد, بلكه علاوه بر آن‌ها نيازمند فرضيه‌هايي است كه جمعيّت‌شناس بايد درباره‌ي چگونگي تغييرات هريك از عوامل موثر بر تغيير در شمار، ساخت و تركيب جمعيّت, باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت داشته باشد. بدون شك نمي‌توان اعتماد و اطمينان چنداني نسبت به تغييرات اين ميزان‌هاي جمعيّتي در آينده داشت, براي همين پيش‌بيني‌هاي جمعيّتي بر اساس حالات و روندهاي مختلف اين ميزان‌ها صورت مي‌گيرد. هرچند مي‌توان برآوردهاي معتبري براي جمعيّت در فواصل كوتاه‌مدّت و بلندمدّت انجام داد ولي به علّت تغييرات جمعيّتي, به‌ويژه در زمينه‌ي شاخص‌هاي باروري و مهاجرت, ممكن است نتايج پيش‌بيني‌هاي بلندمدت كاملاً متفاوت از شمار جمعيّت حقيقي باشد. بنابراين، در پاره‌اي موارد پيش‌بيني‌هاي جمعيّت اندكي بيش‌تر از محاسبات رسمي نشان‌دهنده‌ي عملكرد ميزان‌هاي باروري, مرگ‌ومير, مهاجرت و رشد جمعيّت است.

در روش تركيبي عناصر تغييرات جمعيّت به حساب مي‌آيند. براي پيش‌بيني‌هاي تفصيلي‌تر به تفكيك سن و جنس از اين روش استفاده مي‌شود. امروزه, اين روش بيش از هر روش ديگري كاربرد دارد. اطلاق واژه‌ي تركيبي به سبب آن است كه جمعيّت‌ پيش‌بيني‌شده بر اساس عملكرد مجموعه‌ي عوامل مؤثّر بر تغييرات و تحوّلات جمعيّت يعني باروري, مرگ‌ومير, مهاجرت و تركيب سنّي و جنسي جمعيّت به‌دست مي‌آيد. از ميان اين عوامل, در هنگام پيش‌بيني, جمعيّت‌شناس تنها به تركيب سنّي و جنسي جمعيّت دسترسي دارد. تغييرات سه عامل ديگر, باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت, را بايد از طريق تدوين و ارايه‌ي فرضيه‌هايي حدس زد. مهم‌ترين مرحله‌ي پيش‌بيني جمعيّت به روش تركيبي تعيين روند تغييرات عوامل موثر بر رشد جمعيّت و انتخاب فرضيه‌هاي مربوط به چگونگي تغييرات آنها در آينده مي‌باشد.

در روش تركيبي, برخلاف روش رياضي, پيش‌بيني جمعيّت برحسب گروه‌هاي سنّي 5 ساله و در افق زماني 5 سال صورت مي‌گيرد. اين روش مبتني بر تركيب سنّي و جنسي جمعيّت در سال پايه است. با توجّه به نقش و تأثير شاخص‌هاي باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت در تركيب و توزيع جمعيّت‌ها در آينده, جمعيّت‌شناس بايد به ارايه‌ي فرضيه‌هايي در مورد روندهاي آينده‌ي باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت بپردازد.

مراحل پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي: ارايه‌ي يك مثال

همان‌طور كه گفته شد، در روش تركيبي جمعيّت پيش‌بيني‌شده بر اساس عملكرد مجموعه‌ي عوامل مؤثّر بر تغيير و تحوّل جمعيّت يعني باروري، مرگ‌ومير، مهاجرت و تركيب سنبي و جنسي جمعيّت به‌دست مي‌آيد. از ميان اين عوامل، تنها تركيب سنّي و جنسي را در اختيار داريم و تغييرات سه عامل ديگر را بايستي از طريق بررسي و ارايه‌ي فرضيه‌هايي حدس زد (زنجاني 1383: 261). بهترين حالت در اين مورد، توزيع جمعيّت بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله است.

در روش تركيبي بايستي سطوح باروري و مرگ‌ومير سال پايه‌ي پيش‌بيني را محاسبه كنيم تا بر اساس آن‌ها و بر مبناي فرضيه‌هايي بتوانيم روندهاي آينده‌ي باروري و مرگ‌ومير را مشخّص كنيم. ارايه‌ي فرضيه‌ها بايستي با توجّه به فاصله‌ي زماني پيش‌بيني و توزيع سنّي جمعيّت صورت بگيرد. براي مثال، چنانچه توزيع جمعيّت سال پايه‌ي پيش‌بيني بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله باشد، به منظور رعايت هماهنگي زماني و سنّي در محاسبات، بايستي مقادير باروري و ضرايب احتمال بقاء نيز بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله و در فاصله‌‌هاي زماني 5 ساله ارايه شود.

در روش تركيبي برخلاف روش رياضي جمعيّت را در دوره‌هاي زماني 5 ساله پيش‌بيني مي‌كنند. اساس اين روش بر اين است كه ما به يك جمعيّت پايه بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله نياز داريم. علاوه بر اين‌، با توجّه به نقش و تأثير باروري، مرگ‌ومير و مهاجرت در تركيب و توزيع جمعيّت در آينده، بايستي فرضيه‌هايي در مورد روندهاي آينده‌ي اين سه پديده نيز ارايه شود. به طور خلاصه، محورهاي اساسي پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي عبارتند از:

1) محاسبه‌ي بازماندگان جمعيّت سال پايه در سال مورد پيش‌بيني

2) محاسبه‌ي متولّدين در فاصله‌ي 5 سال و تعيين بازماندگان اين متولّدين در سال مورد پيش‌بيني. براي محاسبه‌ي شمار مواليد دوره‌ي 5 ساله، ميزان‌هاي اختصاصي باروري بر حسب سن را در شمار زنان واقع در آن سنين ضرب مي‌كنيم. اين عمل را يك بار در جمعيّت آغاز دوره و يك بار هم در جمعيّت پايان دوره انجام مي‌دهيم. ميانگين ارقام حاصل شمار مواليد سالانه را در ميانه‌ي دوره به‌دست مي‌دهد كه با ضرب كردن آن در عدد 5 شمار مواليد دوره‌ي 5 ساله به‌دست مي‌آيد. براي محاسبه‌ي شمار افراد در گروه‌هاي سنّي 4-0 ساله، پس از تفكيك شمار مواليد دوره‌ي 5 ساله‌ي مورد بحث بر حسب جنس، ارقام حاصل را در ضريب احتمال بقاي مربوط به خود ضرب خواهيم كرد. در نتيجه‌ي اين محاسبه‌ها، شمار افراد 4-0 ساله‌ي هر جنس به‌دست خواهد آمد.

3) تعيين ميزان خالص مهاجرت[2] و اِعمال آن به جمعيّت سال موردپيش‌بيني. در اين مورد، با توجّه به مجموعه‌ي اطّلاعات موجود و يا از طريق بررسي هاي نمونه‌اي تركيب سنّي و جنسي مهاجران، چگونگي تغيير وتحوّل آن را در دوره‌ي پيش‌بيني برآورد مي‌كنيم و سپس به پيش‌بيني شمار آن‌ها مانند يك جمعيّت معمولي با سطح باروري و مرگ‌ومير خاص خود اقدام مي كنيم. آن‌گاه، با فرض همانندشدن مهاجران از نظر ويژگي هاي جمعيّتي در يك دوره‌ي n ساله (معمولاً يك دوره‌ي 5 ساله) با جمعيّت‌هاي قبلي، ارقام پيش‌بيني‌شده‌ي مهاجران در گروه‌هي سنّي را نظير به نظير به شمار جمعيّت پيش‌بيني‌شده‌ي غيرمهاجر در همان سال اضافه مي كنيم تا كلّ جمعيّت گروه سنّي به‌دست آيد. حاصل‌جمع شمار افراد گروه‌هاي سنّي، كلّ جمعيّت هر جنس و مجموع افراد دو جنس، شمار كلّ جمعيّت پيش‌بيني‌شده را در پايان يك دوره‌ي 5 ساله به دست مي‌دهد.

به اين ترتيب، در پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي بايستي نكات زير را رعايت كنيم:

1) در اين روش، برخلاف روش رياضي كه جمعيّت را براي دوره‌هاي بيش از 5 سال پيش‌بيني مي‌كرد، جمعيّت در اُفق زماني 5 سال پيش‌بيني مي‌شود.

2) جمعيّت به تفكيك جنس و بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله پيش‌بيني مي‌‌شود.

3) براي محاسبه‌ي بازماندگان جمعيّت سال پايه در سال پيش‌بيني، بايد سطح مرگ‌ومير در سال پايه‌ي پيش‌بيني و روند آن در آينده از طريق شاخص اميد زندگي در بدو تولّد[3] مشخّص شود. افزايش اميد زندگي در بدو تولّد از يك زمان به زمان ديگر متفاوت است، امّا چگونگي تغيير آن در شرايط مختلف بهداشتي ـ جمعيّتي تقريباً شناخته شده است. مُدل‌هاي مختلف مرگ‌ومير اطّلاعات با ارزشي در اين مورد به‌دست مي‌دهند و محقّق را در تدوين فرضيه‌هاي مرگ‌ومير ياري مي‌رسانند.

4) براي محاسبه‌ي مواليد در فاصله‌‌هاي دوره‌ي پيش‌بيني بايد سطح باروري در سال پايه‌ي پيش‌بيني و روند آن در آينده با استفاده از شاخص‌هاي مختلف باروري تعيين گردد.

5) براي روشن‌شدن وضعيّت مهاجرتي جمعيّت، محاسبه‌ي ميزان مهاجرت خالص در سال پايه‌ي پيش‌بيني و تعيين روند آن در آينده بر اساس سياست‌گذاري‌هاي دولت در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي فرهنگي ضروري است.

با در دست‌داشتن جمعيّت بر حسب گروه‌هاي سنّي و جنس و تدوين فرضيه‌هايي در مورد باروري و مرگ‌ومير، مي‌توان جمعيّت را با روش تركيبي پيش‌بيني كرد و تا زماني كه اثر مهاجرت در آن دخالت داده نشود، پيش‌بيني جمعيّت با رشد طبيعي خواهد بود.

جدول 1 توزيع جمعيّت شهري استان كردستان را در سرشماري 1375 بر حسب گروه‌هاي سنّي منظّم 5 ساله و جنس و ضرايب احتمال بقاي آن‌ها را كه از جدول‌هاي عمر مردان و زنان ساكن در مناطق شهري كردستان در سال 1375 اقتباس شده است نشان مي‌دهد.

 جدول (1) ـ مراحل پيش‌بيني جمعيّت با رشد طبيعي (بدون درنظرگرفتن مهاجرت) در مناطق شهري استان كردستان در دوره‌ي 1380-1375

* مقادير ضرايب بقاء يا نسبت‌هاي بازماندگي از جدول عمر مردان (جدول 155) و زنان (جدول 156) مناطق شهري استان كردستان در سال 1375 از منبع: زنجاني ونورالّهي 1379: 236-235 اقتباس شده است.

** جمعيّت 4-0 ساله‌ي سال 1380 بر اساس داده‌هاي جدول 2 و با استفاده از رابطه‌‌‌ي 4 محاسبه شده است.

*** جمعيّت پيش‌بيني‌شده‌ي اين گروه سنّي شامل مجموع بازماندگان جمعيّت دو گروه سنّي آخر سال پايه‌ي پيش‌بيني است.

 در صورتي كه ميزان‌هاي باروري ويژه‌ي سنّ زنان استان كردستان در دوره‌ي 1375-1373 (جدول 2) براي دوره‌ي 1380-1375 نيز ثابت فرض كنيم، مي‌توانيم جمعيّت سال 1380 را پيش‌بيني كنيم. پس از ضرب‌كردن شمار جمعيّت هريك از گروه‌هاي سنّي 5 ساله‌ي 1375 در ضريب احتمال بقاي متناظر بر آن، جمعيّت گروه سنّي 5 ساله‌ي بعد در سال 1380 به دست مي‌آيد. براي مثال، جمعيّت مردان 9-5 ساله‌ي سال 1380 (41512 نفر) حاصل‌ضرب جمعيّت 4-0 ساله‌ي 1375 (44989) در ضريب بقاي اين گروه سنّي تا 5 سال بعد يعني 92272/0 مي‌باشد. به اين ترتيب، جمعيّت همه‌ي گروه‌هاي سنّي سال 1380 به استثناي گروه سنّي 4-0 ساله محاسبه مي‌شود.

 جدول (2) ـ‌ توزيع زنان در گروه‌هاي سنّي توليدمثل، ميزان‌هاي باروري ويژه‌ي سنّي (1375-1373) و شمار مواليد مورد انتظار در سال‌هاي 1375 و 1380، مناطق شهري استان كردستان

* مقادير ميزان‌هاي باروري ويژه‌ گروه سنّي از عبّاسي شوازي 1380: 222 اقتباس شده است.

 جمعيّت 4-0 ساله در واقع بازماندگان مواليد سال‌هاي 1380-1375 هستند كه بر اساس ميزان‌هاي باروري ويژه‌ي سنّي زنان در دوره‌ي 1375-1373 متولّد شده‌اند. براي به‌دست آوردن مواليد دوره‌ي 1380-1375، بر اساس داده‌هاي جدول 1 و 2، به ترتيب زير اقدام به برآورد شمار مواليد دختر و پسر براي مناطق شهري استان كردستان نموديم.

ابتدا، شمار كلّ مواليد مورد انتظار را براي دوره‌ي 1380-1375 با استفاده از رابطه‌ي 1 به دست مي‌آوريم:

كه در آن،شمار كلّ مواليد مورد انتظار در طول دوره‌ي پيش‌بيني،مواليد مورد انتظار در سال پايه‌ي پيش‌بيني (1375) و مواليد مورد انتظار در سال پايان پيش‌بيني (1380) مي‌باشد.

در مرحله‌ي بعد، براي به‌دست‌آوردن مجموع مواليد پسر و دختر به طور جداگانه، شمار كلّ مواليد سال‌هاي 1380-1375 يعني 104835 را در نسبت‌هاي پسزايي (512/0) و دخترزايي (488/0) ضرب مي‌كنيم. به بيان ديگر،

كه در آن،كلّ مواليد مورد انتظار پسر در دوره‌ي 1380-1375 وكلّ مواليد مورد انتظار دختر در همان دوره است.

در نهايت، براي محاسبه‌ي شمار بازماندگان مواليد سال‌هاي 1380-1375، شمار مواليد دختر و پسر را در احتمال بقاي متناظر بر جمعيّت اين گروه سنّي از تولّد تا 5 سالگي ضرب مي‌كنيم كه در اين مثال، براي مردان و زنان با استفاده از رابطه‌ي

 و بر اساس داده‌هاي مندرج در جدول‌هاي عمر مردان و زنان ساكن در نقاط شهري استان كردستان به ترتيب معادل 93409/0 و 94124/0 به دست آمده است. در نتيجه، مجموع جمعيّت مردان و زنان 4-0 ساله چنين محاسبه مي‌شود:

با انتقال اين ارقام در ستون جمعيّت سال 1380، خلاءگروه سنّي 4-0 ساله پُر شده و پيش‌بيني جمعيّت كامل مي‌شود. لازم به يادآوري است كه جمعيّت پيش‌بيني‌شده‌ي آخرين گروه سنّي، مجموع بازماندگان جمعيّت دو گروه سنّي آخر سال پايه‌ي پيش‌بيني است. براي مثال، جمعيّت مردان 75 ساله و بالاتر سال 1380 (6007) از طريق رابطه‌ي 5 محاسبه مي‌شود:

روش تركيبي در مقايسه با روش رياضي دشوارتر است و به داده‌هاي بيش‌تري نياز دارد. اگر‌چه كاربرد رايانه استفاده از اين روش را تسهيل نمود، ولي نسبت به روش رياضي زمان‌برتر است. مزيّت آن نسبت به روش رياضي اين است كه از طريق اين روش جنبه‌هاي دقيقي از ساختار جمعيّت را مي‌توان پيش‌‌بيني كرد.

سهولت كاربرد اين روش‌ها در هر مورد معيّن بستگي به درجه‌ي جزئياتي دارد كه مورد نياز است و اين جزئيات بر حسب هدف‌هاي پيش‌بيني تعيين مي‌شود. در بعضي موارد هدف تنها پيش‌بيني حجم كلّ جمعيّت است و در موارد ديگر، ساختار سنّي و جنسي بر حسب گروه‌هاي سنّي منظم 5 ساله مورد‌نياز است. گاهي وقت‌ها ممكن است پيش‌بيني‌هاي بسيار مفصّلي مانند ساختار جمعيّت بر حسب سنين منفرد و وضعيّت زناشويي مورد ‌نياز باشد. اين نيازها درجه‌ي پراكندگي مورد ‌نياز در آن مدل را براي تغييرات جمعيّت تعيين مي‌كند. اغلب به‌دست‌آوردن جزئيات دلخواه امكان‌پذير نيست زيرا داده‌هاي لازم يا در دسترس نيست و يا غيرقابل‌اعتماد است، هم‌چنين ممكن است به اين خاطر باشد كه منابع مورد‌نياز انجام اين پيش‌بيني متناسب با ارزش آن نباشد و يا شايد زمان انجام پيش‌بيني به اندازه‌اي به‌طول مي‌انجامد كه در پايان نتيجه فاقد اعتبار است. انتخاب روش و درجه‌ي جزئياتي كه با آن روش انتخاب‌شده به‌كار مي‌رود تحت تأثير تمام مواردي است كه به آن اشاره شد.

 نرم‌افزارهاي پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي

براي انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت با روش تركيبي نرم‌افزارهاي متفاوتي طرّاحي شده است. People يكي از انواع نرم‌افزارهاي رايانه‌اي در اين زمينه است كه در محيط Dos قابل اجرا مي‌باشد. هرچند نرم‌افزار فوق كاربرد گسترده‌اي در انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت داشته و دارد, و هم‌اكنون نيز در دانشگاه‌هاي معتبر كشور در دوره‌ي كارشناسي ارشد جمعيّت‌شناسي و در قالب درس نرم‌افزارهاي جمعيّتي تدريس مي‌شود, امّا ترديدي نيست كه با پيشرفت‌هاي سريعي كه در سال‌هاي اخير در زمينه‌ي به‌روز‌كردن نرم‌افزارهاي قديمي‌تر صورت گرفته, زمان نقش مهمّي در انجام فعّاليّت‌هاي علمي و آكادميك پيدا كرده است. به‌طور كلّي, هر آن‌چه كه جمعيّت‌شناس را در كم‌ترين زمان ممكن به هدف‌هاي موردنظر رهنمون شود, از اعتبار و اهميّت بيش‌تري برخوردار خواهد بود.

علاوه بر اين‌ها، در نسخه‌ي تحت ويندوز MortPak: بسته‌ي نرم‌افزاري سازمان ملل براي اندازه‌گيري مرگ‌ومير*، برنامه‌اي با عنوان PROJCT تعبيه شده است كه هدف آن پيش‌بيني سالانه‌ي جمعيّت بر حسب سن و جنس به مدّت 100 سال بر مبناي جمعيّت پايه (بر حسب گروه‌هاي سنّي 5 ساله و جنس) و فرض تغييرات آينده‌ي باروري، مرگ‌ومير و مهاجرت است. اين روش بر مبناي جمعيّت‌هاي پايه‌ي زن و مرد در گروه‌هاي سنّي 5 ساله و تغييرات فرض‌شده در باروري و مرگ‌ومير، يک پيش‌بيني جمعيّت بر حسب سن و جنس در سال‌هاي منفرد انجام مي‌د‌هد. پيش‌بيني‌ها را مي‌توان براي يک دوره‌ي زماني 100 ساله انجام داد.

نرم‌افزار ديگري كه DemProj, نرم‌افزار پيش‌بيني جمعيّت, از جمله‌ي نرم‌افزارهايي است كه در راستاي پاسخ به نيازهاي روز جمعيّت‌شناسان و بهبود نسخه‌هاي قديمي‌تر نرم‌افزارهاي پيش‌بيني جمعيّت, People, در محيط ويندوز طرّاحي شده است.

مدل جمعيّت‌شناختي اسپكتروم, كه با عنوان DemProj شناخته شده است، برنامه‌اي رايانه‌اي براي انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت در سطح ملّي و منطقه‌اي است. اين برنامه مستلزم اطّلاعاتي درباره‌ي شمار افراد بر حسب سن و جنس در سال پايه، و همين‌طور داده‌هاي سال جاري و فرض‌هايي درباره‌ي آينده‌ي ميزان باروري كل[4]، توزيع سنّي باروري[5]، اميد زندگي در بدو تولّد بر حسب جنس[6]، مناسب‌ترين مدل جدول عمر[7] و حجم و الگوي مهاجرت بين‌المللي[8] است. اين اطّلاعات براي پيش‌بيني حجم جمعيّت در يك دوره‌ي زماني 150 ساله استفاده مي‌شود.

براي نخستين بار در سال 1980 بود كه نرم‌افزار DemProj به بازار عرضه شد. از آن زمان تاكنون، برنامه‌ريزان و محققين بسياري در سطح جهاني از آن استفاده كرده‌اند. در راستاي پاسخ به ديدگاه‌ها و پيشنهادهاي استفاده‌كنندگان، اين برنامه در طول زمان به روزتر شده است. براي نخستين‌بار ويرايش 4 اين نرم‌افزار توسّط نگارنده در سال 1384 به زبان فارسي ترجمه ‌و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفت.

 مراحل پيش‌بيني جمعيّت با نرم‌افزار DemProj

در بيش‌تر پيش‌بيني‌هاي جمعيّت چند مرحله‌ي اصلي وجود دارد. مدّت‌زمان سپري‌شده در هر مرحله بسته به كاربرد متفاوت است، امّا بيش‌تر كارهاي پيش‌بيني جمعيّت دست‌كم 7 مرحله را دربر مي‌گيرد:

1) انتخاب منطقه‌ي جغرافيايي. پيش‌بيني‌هاي جمعيّت معمولاً در سطح ملّي انجام مي‌شود. با اين‌حال، مي‌توان براي مناطق جغرافيايي ديگر مثل مناطق شهري، كلان شهرها، استان‌ها، بخش‌ها و مناطق حوزه‌ي آبريز مرزي[9] نيز جمعيّت را پيش‌بيني كرد. براي مثال، روند تمركززُدايي برنامه‌هاي عمومي در بسياري از كشورها تا حدّ زيادي نياز به پيش‌بيني‌هاي جمعيّت را در سطوح استاني و منطقه‌اي افزايش داده است. براي انجام يك پيش‌بيني جمعيّت ابتدا بايد مناسب‌ترين منطقه‌ي جغرافيايي را براي كاربرد پيش‌بيني تعيين كرد.

2) تعيين دوره‌ي پيش‌بيني. پيش‌بيني‌هاي جمعيّت در سال پايه‌ي معيّني شروع و براي شمار معيّني سال در آينده ادامه مي‌يابد. انتخاب سال پايه اساساً مبتني بر اطّلاعات در دسترس و اغلب سالي است كه آخرين سرشماري يا بررسي پيمايشي در سطح وسيع در آن انجام شده است. شمار سال‌هايي كه بايد براي آن‌ها پيش‌بيني صورت بگيرد از طريق استفاده از نتايج پيش‌بيني تعيين مي‌شوند. فعّاليت‌هاي برنامه‌ريزي عموماً مبتني بر پيش‌بيني‌هاي كوتاه‌مدّت[10] (5 ساله) است، در حالي‌كه پيش‌بيني‌هايي كه در زمينه‌ي تعيين خطّ‌‌مشي و سياست‌گذاري صورت مي‌گيرد اغلب از دوره‌هاي زماني طولاني‌تر (10 تا 30 سال) استفاده مي‌كنند.

3) گردآوري داده‌ها. براي انجام پيش‌بيني جمعيّت دست‌كم بايد اطّلاعاتي در زمينه‌ي شمار افراد بر حسب سن و جنس، ميزان باروري كل و اميد زندگي در بدو تولّد براي سال پايه در دست باشد. از آنجا كه انجام دقيق پيش‌بيني‌هاي جمعيّت به داده‌هايي بستگي دارد كه پيش‌بيني بر اساس آن‌ها صورت مي‌گيرد، قبل از انجام پيش‌بيني لازم است از صحّت و سُقم داده‌ها و كيفيّت آن‌ها مطمئن شد. ويژگي خاصّ DemProj كه آن را EasyProj مي‌گويند اين است كه به جمعيّت‌شناس امكان مي‌دهد تا با استفاده از داده‌هاي چشم‌انداز جمعيّت جهان سازمان ملل خيلي سريع يك پيش‌بيني جمعيّت انجام دهد.

4) ارايه‌ي فرض‌‌ها. پيش‌بيني‌هاي جمعيّت مستلزم ارايه‌ي فرض‌‌هايي درباره‌ي سطوح آينده‌ي ميزان باروري كل، اميد زندگي در بدو تولّد و مهاجرت بين‌المللي[11] است. علاوه بر اين، بايد فرض‌‌هايي در مورد مناسب‌ترين جدول‌هاي مُدل براي برآورد باروري و مرگ‌ومير ارايه کرد. اين فرض‌‌ها بايد به دقّت درنظر گرفته شوند و مبتني بر راهبُرد‌هاي انتخاب منطقي باشند.

5) واردکردن داده. پس از گردآوري داده‌هاي سال پايه و اتّخاذ تصميم‌هاي لازم در مورد فرض‌‌هاي پيش‌بيني، مي‌توان از DemProj براي وارد‌كردن داده‌ها و انجام پيش‌بيني جمعيّت استفاده كرد.

6) بررسي پيش‌بيني‌ها. بعد از انجام پيش‌بيني، بايد به دقّت به بررسي نتايج پيش‌بيني پرداخت. اين بررسي شامل ملاحظاتي درباره‌ي شاخص‌هاي مختلف جمعيّت‌شناختي و همين‌طور توزيع سنّي و جنسي جمعيّت پيش‌بيني‌شده است. از طريق بررسي دقيق اين شاخص‌ها مي‌توان از كيفيّت داده‌هاي ورودي و فرض‌‌هاي ارايه‌شده و اين كه آن‌ها به درستي در برنامه‌ي رايانه‌اي وارد شده‌اند، اطمينان حاصل كرد. هم‌چنين، براي اطمينان از اين كه نتايج اين فرض‌‌ها به‌طور كامل درك شده است بايد به بررسي دقيق نتايج پيش‌بيني پرداخت.

7) انجام پيش‌بيني‌هاي ديگر. بسياري از كاربُردها نيازمند پيش‌بيني‌هاي جمعيّتي ديگر است. پس از آن‌كه پيش‌بيني اصلي[12] انجام شد، با استفاده از يك يا بيش‌تر از يك نوع ديگر از فرض‌‌هاي پيش‌بيني مي‌توان به‌طور سريع از برنامه براي انجام يك پيش‌بيني جمعيّتي ديگر استفاده كرد.

براي آگاهي بيش‌تر در زمينه‌ي چگونگي استفاده از نرم‌افزارهاي پيش‌بيني جمعيّت با روش تركيبي از جمله DemProj و PROJCT به استوور و كرماير (1384)، استوور و همكاران (1388) و بخش جمعيّت سازمان ملل متّحد (زير چاپ) مراجعه كنيد.

 منابع

آرياگا، ادوارد .(1378). روش‌هاي تحليل جمعيّت ـ ترجمه‌ي فاروق امين‌مظفّري ـ تبريز: انتشارات احرار.

استوور، جان و شارون كرماير .(1384). DemProj: نرم‌افزار پيش‌بيني جمعيّت ـ ترجمه‌ي حاتم حسيني ـ تهران: انتشارات مركز مطالعات و پژوهش‌هاي جمعيّتي آسيا و اقيانوسيه

استوور، جان و همكاران .(1388). Spectrum: سيستم مُدل‌سازي سياست‌گذاري ـ ترجمه‌ي حاتم حسيني ـ تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.

بخش جمعيّت سازمان ملل متّحد .(زير چاپ). MortPak: بسته‌ي نرم‌افزاري سازمان ملل براي اندازه‌گيري مرگ‌ومير (تحت ويندوز) ـ ترجمه‌ي حاتم حسيني.

پولارد، ا. اچ و همكاران .(1372). روش‌هاي تحليل جمعيّت ـ ترجمه‌ي هما آقا و همكاران ـ شيراز: انتشارات دانشگاه شيراز.

زنجاني، حبيب‌الله .(1376). مجموعه‌ي مباحث و روش‌هاي شهرسازي: جمعيّت ـ تهران: انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.

ـــــــــــــــــ .(1383). تحليل جمعيّت‌شناختي ـ تهران: انتشارات سمت.

زنجاني، حبيب‌الله و طه نوراللّهي .(1379). جداول مرگ‌ومير ايران براي سال 1375 بر حسب جنس در كلّ كشور و استان‌ها به تفكيك شهري و روستايي ـ تهران: مؤسّسه‌ي عالي پژوهش تأمين اجتماعي.

عبّاسي شوازي، محمّدجلال .(1380). هم‌گرايي رفتارهاي باروري در ايران: ميزان، روند و الگوي سنّي باروري در استان‌هاي كشور در سال‌هاي 1351 تا 1375 ـ نامه‌ي علوم اجتماعي ـ شماره‌ي 18ـ صص 231-201.

هايند، اندرو .(1385). روش‌هاي جمعيّت‌شناختي ـ ترجمه‌ي حاتم حسيني و غلام‌رضا كهن‌سالي ـ تهران: انتشارات مركز مطالعات و پژوهش‌هاي جمعيّتي آسيا و اقيانوسيه.

[1]. Components of Population Change [2] . Net Migration [3] . Life Expectancy at Birth

*  اين كتاب با عنوان MortPak: بسته‌ي نرم‌افزاري سازمان ملل براي اندازه‌گيري مرگ‌ومير (تحت ويندوز) توسّط نگارنده به زبان فارسي برگردانده شده است كه اميد است به زودي در دسترس علاقه‌مندان قرار بگيرد.

[4] . Total Fertility Rate [5] . The Age Distribution of Fertility [6] . Life Expectancy at Birth by Sex [7] . The Most Appropriate Model Life Table [8] . The Magnitude and Pattern of International Migration [9] . Catchment Area [10] . Short –Term Projection [11] . International Migration [12] . Base Projection